یادداشت های ویژه

آیین باستانی شب یلدا

ابوالقاسم اسماعیل­پور مطلق
عضو هیات علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی
شب یلدا به مدت زمان بین غروب آفتاب از سی ام آذرماه (آخرین روز پاییز) تا برآمدنخورشید در نخستین روز دی ماه (نخستین روز زمستان) گفته می شود. ایرانی­ها و بسیاری از دیگر اقوام حوزۀ ایرانِ فرهنگی مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان (سمرقند و بخارا) و... شب یلدا را جشن می­گیرند. این شب در نیمکرۀ شمالی با انقلاب زمستانی روبروست و به همین سبب از آن زمان به بعد طول روز بیش تر و طول شب کوتاه تر می شود.
واژهٔ یلدا ریشهٔ سریانی دارد و به معنی تولد است. منظور زایش خورشید (مهر/میترا) است. رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامیدند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را تولد خورشید دانسته است.
 ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه های البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید می نشستند. در روزگار باستان برخی در مهرابه ها(نیایشگاه های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند بخواهند. شب یلدا شب زایش میتراست، هرچند در باور عامه، شب تولد عیسی مسیح (ع)به شمار می رود، چنان­که بسیاری از آیین­ها و مراسم میترایی بعدها به مسیحیت نسبت داده شده، مانند تعطیلی روز یکشنبه که روز خورشید است. اما بنا به اسطوره­ها، شب یلدا چون طولانی­ترین شب و کوتاه­ترین روز را در پی دارد، پس خورشید در کوتاه­ترین روز، نوزادی پنداشته شده که جشن­های شب یلدا را رقم زده است. چهل روز بعد که چلۀ خورشید یا چلۀ بزرگ است، جشن سده، یعنی جشن بُرنایی و ظاهر شدن خورشید است، آنگاه چلۀ کوچک می­آید و دیری نمی­گذرد که نوروز فرا می­رسد. بدین­گونه، جشن­های ایرانی به گونه­ای به هم گره می­خورند. مهرگان جشن آفرینش طبیعت، جشن محصول و برکت بوده و یلدا جشن زایش خورشید- میترا، جشن سده، جشن جوانیِ خورشید و سرانجام، نوروز جشن نوزایی طبیعت، پس از ماه­های سرد زمستانی است.    از سویی، شب و تاریکی نماد شیطان و اهریمن پنداشته می­شد و چون در درازترین شب سال، ظلمت اهریمنی بیشتر می پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می رسید، آتش می افروختند تا ظلمت و همکاران اهریمن نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و گفتگو به سر می آوردند و سفره­ای ویژه می گستردند.
آیین شب یلدا یا شب چله، با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه ، انار و شیرینی و میوه های خشک همراه است که همه جنبهٔ نمادین دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی اند، این میوه ها که اغلب دانه های زیادی دارند، به گونه ای آدم­ها تصور می­کردند که با توسل به برکت­بخشی و پُردانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند میوه­ها برکت آور می کنند و نیروی باروری را در خویش افزایش می­دهند. همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نماد خورشید شبانه به شمار می روند. در این شب نیزمانند جشن تیرگان، فال گرفتن از دیوان خواجه حافظ شیرازی باعث می شود که آدم­ها سرنوشت سال بعد خود را از دریچۀ تفسیر و پیش بینی های غزلیات حافظ بنگرند